Veel steden willen duurzaam toerisme ontwikkelen met behulp van creatieve strategieën. Een manier om dit te doen is door toeristen aan te trekken die meer van de stad verkennen dan enkel de meest toeristische plaatsen, bijvoorbeeld door meer lokale en creatieve gebieden te bezoeken. Deze blogpost is gebaseerd op dit onderzoek paper ‘The consequences of being ‘the Capital of Cool’. Creative entrepreneurs and the sustainable development of creative tourism in the urban context of Rotterdam’ onderzoekt of deze strategieën daadwerkelijk kunnen leiden tot meer duurzame vormen van toerisme.
Creatieve strategieën voor duurzaam toerisme
Het doel van dergelijke strategieën is het voorkomen van toeristisering en overtoerisme in de stad. Dit betekent dat woonvoorzieningen (zoals supermarkten) en woningen niet worden vervangen door souvenirwinkels en toeristische accommodatie, terwijl er tegelijkertijd voor wordt gezorgd dat er niet te veel toeristen op één plaats zijn. Een manier waarop steden dit proberen te bereiken is door toeristen aan te trekken die meer van de stad verkennen dan enkel de bekende hotspots en die ook de lokale en creatieve gebieden verkennen. In combinatie met een groeiende belangstelling van sommige toeristen om authentieke en ongebaande gebieden te bezoeken, heeft dit in de praktijk geleid tot de ontwikkeling en bevordering van kunstzinnige wijken of creatieve lokale buurten. Als lokale creatieve ondernemers (bijvoorbeeld kunstenaars met een plaatselijke winkel of een galeriehouder) deel uitmaken van deze omgeving, zouden zij bijdragen tot de plaatselijke economie en het gebied leuk en aantrekkelijk maken voor de plaatselijke bevolking. Tegelijkertijd zou dit toeristen aantrekken waarvan de ondernemers financieel zouden profiteren. Aangezien toerisme niet de kernactiviteit van de ondernemers is, zou het de cultuur van de stad niet veranderen en dus duurzamer zijn.
Klinkt als een geweldig toch? Wel, er zijn natuurlijk wel een paar vragen die we ons moeten stellen voordat we kunnen beslissen of deze strategie echt leidt tot duurzamer toerisme. Bijvoorbeeld, in hoeverre verkennen toeristen dergelijke creatieve gebieden? En wat zijn de gevolgen van dergelijke strategieën? Het artikel dat werd gepubliceerd in Journal of Sustainable Tourism, bestudeert dit fenomeen in de context van Rotterdam, Nederland. Door te praten met 22 lokale creatieve ondernemers in Rotterdam, ontrafelt het hun rol in de ontwikkeling van dergelijke creatieve wijken en het verband met toerisme. Ook wordt ingegaan op de vraag wie van dit alles moet profiteren. Laten we beginnen met wat achtergrondinformatie over het feit dat Rotterdam ‘the Capital of Cool’ is geworden.
Rotterdam is de ‘Capital of Cool’ aan het worden
In de afgelopen twintig jaar heeft Rotterdam veel geïnvesteerd om zijn grimmige imago af te schudden met behulp van cultuur en creativiteit. Dit gaat terug tot het begin van de jaren negentig toen zowel het Museumpark werd ontwikkeld, en Witte de With gebied werd getransformeerd tot een cultureel centrum, verbonden met het Museumpark. Rond 2008 begon de overheid met het regenereren van ‘kansrijke’ wijken om jonge, middenklasse en creatieve mensen aan te trekken. Daarmee kwam een bewust gentrificatieproces op gang waarin de creatieve ondernemers die ik sprak vaak centraal stonden.
‘(…) ze wilden echt dat wij, jonge afgestudeerden, in de stad zouden blijven, in een wijk, of naar deze wijk zouden komen. Wat dat betreft waren wij dan de perfecte doelgroep, want Rotterdam wilde deze groep ook echt aan de stad binden’. – Interview respondent
Tegelijkertijd werd een strategie gelanceerd om een meer gastvrije binnenstad te creëren. De ontwikkeling van architectonische iconen vormde een groot onderdeel van deze strategie en vervolgens werden gebouw De Rotterdam, vernieuwd Centraal Station en de Markthal ontwikkeld. Dit alles ging gepaard met lovende kritieken van (internationale) media en in 2015 haalde Rotterdam zelfs de must-visit lijst van Lonely Planet voor 2016. De stad had eindelijk haar lang gewenste status als ‘The Capital of Cool’ verkregen (CNN, 2015). Het internationale toerisme begon snel te groeien. Overnachtingen groeiden met 17,4% na de aankondiging van Lonely Planet.
De bezorgdheid daarover neemt echter ook toe. Wat van oudsher een arme stad was, kent de laatste jaren een groeiende kloof tussen rijkere en minder welvarende mensen. Een groeiende groep mensen kan het zich door de stijgende huizen- en huurprijzen niet meer veroorloven in de stad te wonen. Tegelijkertijd maakt men zich zorgen over de toename van het toerisme en het effect daarvan op de stad (wordt het een soort Amsterdam?). In maart 2020 is een nieuwe visie op toerisme in Rotterdam gepresenteerd. In deze visie is er onder andere aandacht voor het aantrekken van een type toerist dat geïnteresseerd is in het bezoeken van onontgonnen gebieden. Hoewel de interviews voor dit artikel zijn gehouden voordat deze visie werd gepubliceerd, kan het ons toch inzicht geven in de relatie tussen toerisme en lokale, creatieve wijken. Dit artikel onderzoekt wat de mogelijke gevolgen kunnen zijn van dit type toerist aan te trekken en of dit kan leiden tot duurzamer toerisme. Daartoe moeten drie vragen worden beantwoord die hieronder worden besproken.
Hoeveel verkennen toeristen eigenlijk?
Uit eerder onderzoek is gebleken dat het merendeel van de toeristen die naar de stad komen dit verkennende karakter hebben en op zoek gaan naar unieke en creatieve plekken. Uit het door mij uitgevoerde onderzoek bleek echter dat de creatieve ondernemers in de off-the-beaten-track gebieden niet het gevoel hadden dat toeristen die gebieden zo vaak bezochten. Daarom profiteren de lokale ondernemers niet zo veel als zou kunnen worden verwacht.
“Ik denk dat het heel interessant is, omdat het op de een of andere manier ook tegenstrijdig is, oké, ze komen voor alternatieven, maar de mensen die het meest profiteren, dat is nog steeds het meer mainstream toeristische product”. – Interview respondent
Vooral gebieden die met meer overheidsingrijpen tot stand zijn gekomen (bijvoorbeeld Oude Noorden) leken minder aantrekkelijk voor toeristen dan gebieden die zich meer bottom-up hebben ontwikkeld (bijvoorbeeld Het Schieblock en Het Industriegebouw). Eén ding werd duidelijk, namelijk dat het niet vanzelfsprekend is dat toeristen zich automatisch in de lokale wijken wagen. Tegelijkertijd werd duidelijk dat het merendeel van de creatieve ondernemers zich eerst richt op de lokale bevolking, toerisme wordt gezien als een leuke bijkomstigheid. Zij zouden dus deel kunnen uitmaken van een duurzame toeristische strategie omdat dit niet leidt tot touristisering van de stad (bijvoorbeeld alleen souvenirwinkels).
Wat zijn de gevolgen van toerisme in creatieve wijken?
De wijken die voor toeristen het meest interessant zijn om te bezoeken hebben allemaal één ding gemeen: ze zijn aan het gentrificeren. Dat heb ik ook in Rotterdam ondervonden. De wijken die gerevitaliseerd zijn, zijn juist de wijken die het vaakst worden aanbevolen als plek om te bezoeken voor toeristen. Creatieve ondernemers erkennen hun rol in dit proces door met hun bedrijven bepaalde delen van de stad aantrekkelijker te maken voor zowel inwoners als toeristen. Tegelijkertijd erkennen zij enkele van de negatieve gevolgen hiervan (bijvoorbeeld stijgende huizenprijzen door populariteit), maar ook de vervanging van lokale creatieve bedrijven op de lange termijn.
Witte de With is daar een voorbeeld van. Het is centraal gelegen en oorspronkelijk een alternatief en creatief gebied met een lange geschiedenis van gentrificatie. Inmiddels is het een van de bekendere toeristische hotspots van de stad geworden. Hier en in andere centraal gelegen gebieden zien we dat internationale bedrijven als Starbucks, Ben & Jerry’s en Happy Italy’s opduiken en lokale bedrijven vervangen. Niet iedereen is daar blij mee, want volgens hen voegen die bedrijven niet veel toe aan de lokale economie of de creatieve sfeer van de stad.
‘En ik denk soms bij mezelf, weet je, we klappen allemaal in onze handen als er weer een Happy Italy opent, of een Starbucks. We vinden het allemaal geweldig. Maar tegelijkertijd zijn dat niet de ketens die bijdragen aan de economie en aan de stad. Ik denk niet dat ze een toegevoegde waarde hebben. – Interview respondent
Er zij op gewezen dat deze bedrijven die zich in de stad vestigen niet alleen een rechtstreeks gevolg zijn van het toerisme. Die bedrijven komen naar de stad omdat de stad in het algemeen populairder wordt. En toerisme maakt daar deel van uit. Maar tegelijkertijd maken de plaatselijke bewoners ook gebruik van deze faciliteiten. Hieruit blijkt dat we het effect van toerisme en ‘gewone’ gentrificatie nauwelijks kunnen scheiden, maar dat beide sterk met elkaar verweven zijn. De aanwezigheid van toeristen kan gentrificatieprocessen verder stimuleren en we kunnen ons afvragen of dat wenselijk is.
Wie profiteert er van dit soort toerisme?
Als we het hebben over wijdverspreide gentrificatie op stadsniveau, vindt een soortgelijk proces plaats. Ook dit wordt niet rechtstreeks door het toerisme veroorzaakt. Het is echter deels het gevolg van een stad die met succes haar eigen imago heeft heruitgevonden van de lelijkste stad van Nederland tot Capital of Cool. Hierdoor is de stad aantrekkelijker geworden voor zowel Nederlanders als internationale bezoekers. Veel mensen die ik sprak voor mijn onderzoek benadrukten dat deze ontwikkelingen misschien niet voor iedereen zijn weggelegd.
‘Nu, in de binnenstad, is het bijna alleen maar entertainment. En je zit op straat met een glas wijn en [bent] cool. En ja, als je goed kijkt (…) krijg je een specifiek publiek, ja, blank en hoogopgeleid. En ja, daar maken we allemaal deel van uit.’ – Interview respondent
Veel ondernemers wezen erop dat de strategieën voor stadsontwikkeling vooral gericht zijn op creatieve en hoger opgeleide mensen die naar de stad komen. Daarom hebben zij het gevoel dat veel inwoners zich niet betrokken voelen bij of profiteren van deze ontwikkelingen. De hippe en creatieve initiatieven spreken alleen deze specifieke groep inwoners en toeristen aan. Lokale ondernemers die niet in deze groep passen, zullen er waarschijnlijk niet van profiteren (ook al zouden toeristen meer ontdekken).
‘De populariteit van Rotterdam is ook een beetje overdreven geweest, weet je, dus dat hipsterhoofdstadverhaal, dat verhaal vertel ik ook altijd over die tweedeling. Dat hippe Rotterdam dat populair is geworden, maar er is altijd een groot deel van de Rotterdammers dat daar helemaal niet van profiteert.’ – Interview respondent
Bovendien lijkt de reeds aanwezige ongelijkheid in Rotterdam nog groter te worden. Dit laat ons de vraag stellen wie profiteert van deze creatieve stadsontwikkelingsstrategieën en het bijbehorende type toerisme.
Duurzaam toerisme is inclusief toerisme
Wil toerisme meer verantwoord zijn, dan moet ook de stadsontwikkeling meer verantwoord zijn. Dit betekent dat bestaande stedelijke problemen zoals ongelijkheid en gentrificatie moeten worden overwogen en aangepakt binnen een toeristische strategie. Dit kan gebeuren door rekening te houden met de volgende ‘takeaways’.
- Creatieve ondernemers die zich eerst richten op het betrekken van de stad en de lokale bevolking zouden kunnen leiden tot duurzamer toerisme. Om uitsluiting en toenemende ongelijkheid te voorkomen, moet echter aandacht worden besteed aan de inclusiviteit van de diverse groepen inwoners van de stad.
- Toeristen verkennen niet automatisch zoveel als soms wordt verwacht. Hoe kunnen zij ertoe worden aangezet om meer gevarieerde gebieden te bezoeken die buiten de gebaande paden vallen? Wat moet er gebeuren om ervoor te zorgen dat een grote groep lokale ondernemers meer kan profiteren van dit soort toerisme?
- De gevolgen van op creativiteit gebaseerde stedelijke (toeristische) ontwikkeling, zoals stijgende huurprijzen of de komst van internationale bedrijven zoals Starbucks in populaire gebieden, moeten in aanmerking worden genomen bij het opstellen van duurzame strategieën voor stedelijk toerisme.
- Uit deze studie blijkt dat strategieën voor stedelijke ontwikkeling en strategieën voor toerisme nauw met elkaar verbonden zijn. Beleidsmakers moeten ze dus niet als afzonderlijke zaken beschouwen. Als duurzaam toerisme het doel is, moet er een inclusief en duurzaam stadsontwikkelingsbeleid komen.
Samengevat betekent dit dat zowel stadsontwikkeling als toerisme meer rekening moeten houden met de diversiteit van de inwoners van een stad. Op die manier kunnen meer mensen zich thuis voelen in de stad, en kunnen meer mensen profiteren van de stedelijke (toeristische) ontwikkelingsstrategieën.
